१९ एप्रिल १९७५ – भारतीय विज्ञानाच्या इतिहासातील एक सुवर्णाक्षरांनी कोरला गेलेला दिवस. हाच तो दिवस जेव्हा भारताने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आपली अंतराळ विज्ञानातली उपस्थिती जाहीर केली. भारताचा पहिला उपग्रह आर्यभट्ट यशस्वीपणे अंतराळात झेपावला आणि एक नवे युग सुरू झाले – आत्मनिर्भरतेचं, विज्ञानाभिमानाचं आणि अंतराळ संशोधनाच्या सशक्त सुरुवातीचं!
आर्यभट्ट – विज्ञानाच्या झेपेचं प्रतीक
भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेने (ISRO) तयार केलेला पहिला स्वदेशी उपग्रह म्हणजे आर्यभट्ट. त्याचं प्रक्षेपण रशियाच्या मदतीने कोस्मॉस ३एम रॉकेटच्या माध्यमातून कझाकस्तानमधील बैकोनूर प्रक्षेपण केंद्रातून करण्यात आलं. भारताकडे तेव्हा स्वतःचं प्रक्षेपण यान नव्हतं, पण विज्ञान आणि जिद्द ही भारताची खरी ताकद होती.
आर्यभट्ट केवळ एक यांत्रिक उपकरण नव्हतं, तर तो भारतीय संशोधन क्षमतेचा आणि दृढ इच्छाशक्तीचा भव्य पुरावा होता. भारतात प्रथमच तयार झालेल्या या उपग्रहाने देशाला आंतरराष्ट्रीय अंतराळ कुटुंबात सामील होण्याचा मान दिला.
नावातच गौरव – ‘आर्यभट्ट’
या उपग्रहाचं नाव प्राचीन भारताच्या महान गणितज्ञ आणि खगोलशास्त्रज्ञ आर्यभट्ट यांच्या सन्मानार्थ ठेवण्यात आलं. त्यांनी दशमलव पद्धतीचा वापर, सूर्यग्रहणाच्या गणना, पृथ्वी स्वतःभोवती फिरते ही संकल्पना मांडली होती. विज्ञानाच्या क्षेत्रात त्यांचं योगदान अविस्मरणीय आहे. त्यामुळे भारताच्या पहिल्या उपग्रहाला त्यांचं नाव देणं ही शास्त्रीय परंपरेला सलाम करण्यासारखी गोष्ट होती.
आर्यभट्ट – तांत्रिक माहिती आणि वैशिष्ट्यं
- वजन: ३६० किलोग्रॅम
- ऊर्जा स्रोत: सौर पॅनेल्स (सूर्यप्रकाशावर चालणारे)
- कार्य: विज्ञान संशोधनासाठी डेटा संकलन
- काळ: उपग्रहाने ५ दिवस डेटा ट्रान्समिट केला, त्यानंतर तांत्रिक बिघाड झाला
- अस्तित्व कालावधी: उपग्रह १७ वर्षांपर्यंत कक्षेत अस्तित्वात होता
आर्यभट्टने सुरुवातीला सौर ऊर्जा वापरून विविध प्रकारच्या इलेक्ट्रॉनिक चाचण्या, आयनॉस्फेरिक निरीक्षणं आणि खगोलशास्त्रीय संशोधनासाठी आधारभूत डेटा संकलन केलं. जरी डेटा ट्रान्समिशन केवळ काही दिवसच झालं, तरी तो भारतासाठी अभूतपूर्व यश होतं.
भारताचं अंतराळ स्वप्न साकार होण्याचा आरंभ
आर्यभट्टचा प्रक्षेपण हा एक प्रतीकात्मक टप्पा होता. याच्या यशामुळे भारताने आपलं स्वप्न खरोखरच गगनात नेलं. त्यानंतर भारताने अनेक यशस्वी प्रकल्प राबवले – चांद्रयान, मंगळयान, गगनयान हे त्याच स्वप्नाचे उंच झेप घेणारे टप्पे आहेत.
भारतीय संशोधकांना स्वदेशी उपग्रह तयार करण्याचा आत्मविश्वास याच यशामुळे मिळाला. आर्यभट्टने विज्ञान क्षेत्रातील मुलभूत संशोधनाला गती दिली, देशातील तरुण संशोधकांसाठी एक प्रेरणास्थान ठरला.
आर्यभट्टनंतरची वाटचाल
आज आपण जेव्हा ISRO च्या यशस्वी प्रकल्पांची चर्चा करतो – मग ते चांद्रयान-३ चे यश असो की PSLV-C51 चं विक्रमी प्रक्षेपण – त्याची बीजं आर्यभट्टमध्येच दडलेली आहेत. आर्यभट्टने भारताच्या विज्ञानविश्वाला एक नवी दिशा दिली आणि त्याच्या प्रेरणेने भारत विज्ञानातील महासत्ता बनण्याच्या वाटेवर आहे.
भारताचं अंतराळ स्वप्न – आत्मनिर्भरतेकडून आत्मसन्मानाकडे
१९७५ मध्ये जेव्हा उपग्रहाचं प्रक्षेपण रशियाच्या मदतीने झालं, तेव्हा भारताने हे पाऊल स्वाभिमानाने उचललं. पण आज भारत स्वतःच्या प्रक्षेपण यंत्रणेद्वारे एकाच वेळी डझनभर उपग्रह अंतराळात पाठवतो. ही वाटचाल आहे – आत्मनिर्भरतेकडून आत्मसन्मानाकडे!
काही मनोरंजक तथ्ये
- आर्यभट्टचा बाह्य आकार बहुभुजाकार (polyhedral) होता
- यामध्ये कोणतीही imaging device नव्हती – कारण तो निरीक्षणासाठी नव्हे, तर मूलभूत इलेक्ट्रॉनिक आणि खगोल प्रयोगांसाठी होता
- या उपग्रहाच्या निर्मितीत पुणे, बंगलोर, अहमदाबाद आणि श्रीहरिकोटा येथील शास्त्रज्ञांचा मोलाचा सहभाग होता
- याचे प्रक्षेपण पूर्णपणे नियंत्रित करण्यात ISRO Satellite Centre (ISAC) आणि Space Applications Centre (SAC) ची महत्त्वाची भूमिका होती
निष्कर्ष – भारताच्या वैज्ञानिक इतिहासाचा स्वर्णप्रभात
१९ एप्रिल १९७५ हा दिवस फक्त एका उपग्रहाच्या प्रक्षेपणाचा नव्हता, तर तो होता भारतीय विज्ञानाच्या आत्मनिर्भरतेचा ‘लाँच डे’. ही सुरुवात होती एका महाकाव्याची – जिथे स्वप्नं गगनाला गवसणी घालतात आणि यश ध्रुवतार्यासारखं चमकतं.
आज ५० वर्षांनंतरही आर्यभट्ट आपल्या विज्ञान परंपरेचा गौरवशाली स्मारक आहे. तो फक्त उपग्रह नव्हता, तो होता विज्ञानाचा दीपस्तंभ – जो आजही नवनवीन संशोधकांना प्रकाश देतो आहे.
संदर्भ: विकिपीडिया, द हिंदू, टाइम्स ऑफ इंडिया
लेखक: किरण भालेराव – कार्यकारी संपादक, बदलापूर टाइम्स
#AryabhataLegacy #ISROPride #IndianSpaceMilestone #विज्ञानाचीझेप #DeshKiShaan #BadlapurTimes
