हिवताप, ज्याला मलेरिया देखील म्हटले जाते, हा एक जीवघेणा रोग आहे जो अनाफीलीस या डासाच्या संक्रमणामुळे पसरतो. या रोगामुळे दरवर्षी लाखो लोकांचा मृत्यू होतो, विशेषतः उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय प्रदेशात. भारतात हिवतापाचे प्रमाण कमी झाले असले तरी, तो अजूनही एक गंभीर आरोग्य समस्या आहे. या लेखात हिवतापाच्या लक्षणे, कारणे, उपचार आणि प्रतिबंधात्मक उपायांवर चर्चा केली आहे.
हिवतापाचे कारण
हिवताप हा प्लास्मोडियम या परजीवीमुळे होतो. हा परजीवी अनाफीलीस या डासाच्या चाव्यामुळे माणसाच्या रक्तात प्रवेश करतो. डास चावल्यावर १० ते १४ दिवसांच्या कालावधीनंतर माणसाला हिवतापाचे लक्षणे दिसू लागतात. हिवतापाचे मुख्य प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:
- प्लास्मोडियम फाल्सिपेरम: हा प्रकार सर्वात घातक मानला जातो.
- प्लास्मोडियम व्हिवॅक्स: हा प्रकार सौम्य असतो, पण दीर्घकालीन असू शकतो.
- प्लास्मोडियम ओव्हाले आणि प्लास्मोडियम मलेरिया: हे दोन्ही प्रकार कमी प्रमाणात आढळतात.
हिवतापाची लक्षणे
हिवतापाची लक्षणे फ्लूसारखी असतात. यामध्ये:
- उच्च ताप
- थंडी
- अंगदुखी
- डोकेदुखी
- उलटी
- पोटदुखी
- रक्तातील हिमोग्लोबिनची पातळी कमी होणे
हिवतापाच्या लक्षणे दिसल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घ्या, कारण उपचार न केल्यास हा रोग जीवघेणा ठरू शकतो.
हिवतापाचे निदान
हिवतापाचे निदान रक्त तपासणीद्वारे केले जाते. रक्तातील प्लास्मोडियम परजीवीचे अस्तित्व तपासले जाते. यासाठी रॅपिड डायग्नोस्टिक टेस्ट (RDT) आणि मायक्रोस्कोपिक स्लाइड या दोन प्रमुख पद्धती वापरल्या जातात. RDT हे जलद परिणाम देणारे असून, मायक्रोस्कोपिक स्लाइड अधिक अचूक मानली जाते.
हिवतापाचे उपचार
हिवतापाचे उपचार मुख्यतः अँटीमलेरियल औषधांनी केले जातात. यामध्ये:
- क्लोरोक्विन: हा औषध हलक्या प्रकारच्या हिवतापासाठी वापरला जातो.
- आर्टेमिसिनिन आधारित संयुग: हे औषध गंभीर हिवतापासाठी प्रभावी आहे.
- क्विनिन: हा औषध गंभीर प्रकरणांमध्ये वापरला जातो.
उपचार सुरू केल्यानंतर २४ ते ४८ तासांच्या आत रुग्णाच्या स्थितीत सुधारणा दिसून येते. मात्र, औषधांचा पूर्ण कोर्स पूर्ण करणे अत्यंत आवश्यक आहे, अन्यथा परजीवी प्रतिकारशक्ती विकसित करू शकतो.
हिवतापापासून बचावाचे उपाय
हिवतापापासून बचाव करण्यासाठी खालील उपाय उपयुक्त ठरतात:
- डासांचा नाश: घराभोवती डासांचा प्रजनन ठिकाण नष्ट करा. पाणी साचलेले ठिकाणे स्वच्छ ठेवा.
- मच्छरदाणीचा वापर: झोपताना मच्छरदाणीचा वापर करा.
- डासांपासून संरक्षण: डास चावण्याच्या वेळेत लांब बाह्यांचे कपडे वापरा आणि डासांपासून बचाव करणारे लोशन लावा.
- औषधोपचार: हिवतापाच्या प्रादुर्भाव असलेल्या भागात अँटीमलेरियल औषधांचा वापर प्रिव्हेंटिव्ह उपाय म्हणून केला जातो.
- डासविरोधी फवारणी: सार्वजनिक ठिकाणी डासविरोधी फवारणी केली जाते.
हिवताप हा एक गंभीर परंतु प्रतिबंधनीय रोग आहे. योग्य माहिती, वेळेवर उपचार आणि प्रतिबंधात्मक उपायांनी हिवतापाचा प्रसार रोखता येऊ शकतो. प्रत्येक नागरिकाने या उपायांची अंमलबजावणी करून हिवतापापासून बचाव करणे आवश्यक आहे. आरोग्य विभागानेही हिवतापाच्या नियंत्रणासाठी विविध उपाययोजना राबविल्या आहेत, ज्यामुळे हिवतापाच्या प्रादुर्भावात घट झाली आहे. तरीही, सतर्कता आणि जागरूकता हेच हिवतापाच्या नियंत्रणाचे मुख्य साधन आहे.
